8 / 7 وعده های خوردن گوشت
یادداشت
ربیع الأبرار :در حدیث آمده است : «هر کس چهل روز به خوردن گوشت ادامه دهد ، سنگ دل می شود و هر کس چهل روز گوشت نخورد ، بدخوی می گردد» .
8 / 7وعده های خوردن گوشتامام صادق علیه السلام :گوشت را هفته ای یک بار بخورید و خودتان و فرزندانتان را به آن ، عادت ندهید ؛ چون خوردن گوشت ، همانند شراب خوردن ، عادت می آورد ، و مانع خوردن آن بیش از چهل روز هم نشوید ؛ چون آنها را بداخلاق می کند .
المحاسن به نقل از ادریس بن عبد اللّه :در خدمت امام صادق علیه السلام بودم که سخن از گوشت به میان آورد و فرمود : «یک روز گوشت بخور ، یک روز لبنیات ، و یک روز چیز دیگر» .
یادداشتشهید اوّل ، در کتاب الدروس گفته است : روایت شده که استمرار گوشتخواری ، مکروه است و گوشتخواری مداوم ، مانند عادت به شرابخواری است . نخوردن گوشت به مدّت چهل روز نیز مکروه است و مستحب است که در هر سه روز ، یک بار گوشت مصرف شود و اگر به طور مداوم در طول دو هفته یا بیشتر [به خاطر مداوای بیماری و یا برای روزه] خورده شود ، اشکالی ندارد و دو روز پشت سر هم خوردن آن ، مکروه است .
.
ص: 54
8 / 8عَدَمُ تَرکِ أکلِ اللَّحمِ أربَعینَ یَوماًرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَأکُلِ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً ساءَ خُلُقُهُ ، فَکُلُوا اللَّحمَ ؛ فَإِنَّهُ یَزیدُ فی السَّمعِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِاللَّحمِ ؛ فَإِنَّهُ یُنبِتُ اللَّحمَ ، ومَن تَرَکَ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً ساءَ خُلُقُهُ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِاللَّحمِ ؛ فَإِنَّ اللَّحمَ یُنمِی اللَّحمَ ، ومَن مَضی لَهُ أربَعونَ صَباحاً لَم یَأکُل لَحماً ساءَ خُلُقُهُ ، ومَن ساءَ خُلُقُهُ فَأَطعِموهُ اللَّحمَ ، ومَن أکَلَ شَحمَهً أنزَلَت مِثلَها مِنَ الدّاءِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِاللَّحمِ ؛ فَإِنَّهُ مَن تَرَکَ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً ساءَ خُلُقُهُ ، ومَن ساءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفسَهُ ، ومَن عَذَّبَ نَفسَهُ فَأَذِّنوا فی اُذُنِهِ . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :اللَّحمُ مِنَ اللَّحمِ ، مَن تَرَکَهُ أربَعینَ یَوما ساءَ خُلُقُهُ ، کلُوهُ ؛ فَإِنَّهُ یَزیدُ فی السَّمعِ وَالبَصَرِ . (5)
.
1- .الفردوس : ج 3 ص 627 ح 5960 عن الإمام علیّ علیه السلام .
2- .صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 243 ح 149 عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 41 ح 129 عن داود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه عن الإمام علیّ علیه السلام ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 109 ح 354 ، المحاسن : ج 2 ص 256 ح 1805 عن ابن سنان وأبی البختری عن الإمام الصادق علیه السلام ، قرب الإسناد ص 107 ح 367 عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ علیهم السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 56 ح 1 .
3- .المحاسن : ج 2 ص 256 ح 1807 عن أبیاُسامه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 67 ح 43 .
4- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 99 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 75 ح 71 نقلاً عن النوادر للراوندی .
5- .المحاسن : ج 2 ص 255 ح 1800 عن غیاث بن إبراهیم ، بحار الأنوار : ج 66 ص 66 ح 37 وراجع : دعائم الإسلام : ج 2 ص 145 ح 511 .
ص: 55
8 / 8 چهل روز گوشت نخوردن
8 / 8چهل روز گوشت نخوردنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس چهل روز گوشت نخورد ، اخلاقش بد می شود . پس گوشت بخورید که خوردن گوشت ، شنوایی را زیاد می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گوشت بخورید ؛ چرا که گوشت ، گوشت می رویاند . و هر کس چهل روز گوشت نخورد ، بدخوی می گردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گوشت بخورید ؛ زیرا گوشت ، گوشت می رویاند ، و هر کس چهل روز سپری کند و هیچ گوشت نخورد ، اخلاقش بد می شود و به هر کس که اخلاقش بد می شود ، گوشت بخورانید . هر کس چربی بخورد ، به همان اندازه [که خورده است] ، درد (بیماری) بر او نازل می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گوشت بخورید ؛ زیرا هر کس چهل روز گوشت نخورد ، اخلاقش بد می شود و هر کس بداخلاق شود ، خویشتن را زجر و شکنجه می دهد و هر کس خویشتن را شکنجه داد ، در گوش او اذان بگویید .
امام صادق علیه السلام :گوشت از گوشت می رویَد . هر کس چهل روز گوشت نخورد ، اخلاقش بد می شود . گوشت بخورید ؛ چرا که خوردن آن ، شنوایی و بینایی را می افزاید .
.
ص: 56
عنه علیه السلام :اللَّحمُ یُنبِتُ اللَّحمَ ، ویَزیدُ فی العَقلِ ، ومَن تَرَکَ أکلَهُ أیّاماً فَسَدَ عَقلُهُ . (1)
الکافی عن الحسین بن خالد :قُلتُ لِأَبِی الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام : إنَّ النّاسَ یَقولونَ : إنَّ مَن لَم یَأکُلِ اللَّحمَ ثَلاثَهَ أیّامٍ ساءَ خُلُقُهُ . فَقالَ : کَذَبوا ، ولکِن مَن لَم یَأکُلِ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً تَغَیَّرَ خُلُقُهُ وبَدَنُهُ ؛ وذلِکَ لِانتِقالِ النُّطفَهِ فی مِقدارِ أربَعینَ یَوماً (2) . (3)
راجع : هذه الموسوعه : ج 4 ص474 (الأکل / الفصل السادس / ما لا ینبغی فعله عند التناول / نهک العظام) .
.
1- .طبّ الأئمّه علیهم السلام لابنی بسطام : ص 139 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 72 ح 68 .
2- .قال العلّامه المجلسی قدس سره : «لانتقال النطفه» هذا شاهد للأربعین ، فإنّ انتقال النطفه إلی العلقه یکون أربعین یوماً ، وکذا المراتب بعدها ، فانتقال الإنسان من حال إلی حال یکون فی أربعین یوماً ، کما ورد أنّ شارب الخمر لا تُقبل صلاتُه وتوبته أربعین یوماً (بحار الأنوار : ج 66 ص 67).
3- .الکافی : ج 6 ص 309 ح 2 ، المحاسن : ج 2 ص 257 ح 1810 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 67 ح 46 .
ص: 57
امام صادق علیه السلام :گوشت ، گوشت می رویانَد و عقل را می افزاید . و هر کس خوردن آن را ترک کند ، عقلش تباه می گردد .
الکافی به نقل از حسین بن خالد :به امام رضا علیه السلام گفتم : مردم می گویند : هر کس سه روز گوشت نخورد ، بداخلاق می شود . فرمود : «دروغ می گویند ؛ بلکه هر کس چهل روز گوشت نخورد ، اخلاق و بدنش تغییر می کند . دلیلش هم این است که نطفه ، در چهل روز ، تبدیل می شود» (1) . (2)
ر . ک : همین دانش نامه : ج 4 ص 475 (غذا خوردن / فصل ششم / کارهای که هنگام خوردن نباید انجام داد / زیاد پاک کردنِ استخوان) .
.
1- .این حدیث ، قرینه است بر تحریف احادیثی که می گویند نخوردن گوشت در مدّت چهل روز ، موجب بداخلاقی می شود . سخن صحیح ، آن است که نخوردن گوشت در این مدّت ، دگرگونی هایی در جسم و روح ایجاد می نماید .
2- .علّامه مجلسی رحمه الله می گوید : عبارت «به دلیل تبدیل نطفه» گواه بر چهل روز است ؛ زیرا تبدیل نطفه به عَلَقه و نیز سایر مراحل شکل گیری جنین ، هریک چهل روز طول می کشد و انتقال انسان از یک مرحله [از این مراحل ]به مرحله دیگر در چهل روز است ، چنان که در حدیث آمده است که نماز و توبه شرابخوار ، تا چهل روز پذیرفته نمی شود (بحار الأنوار : ج 66 ص 67) .
ص: 58
الفصل التاسع: آداب أکل الفاکهه9 / 1غَسلُها بِالماءِالکافی عن فرات بن أحنف :قالَ أبو عَبدِاللّهِ [ الصّادِقُ ] علیه السلام : إنَّ لِکُلِّ ثَمَرَهٍ سَمّاً ، فَإِذا أتَیتُم بِها فَمَسّوها بِالماءِ أوِ اغمِسوها فی الماءِ ؛ یَعنِی اغسِلوها . (1)
9 / 2التَّسمِیَهُ عِندَ أکلِهارسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أَکَلَ الفاکِهَهَ وبَدَأَ بِبِسمِ اللّهِ ، لَم تَضُرَّهُ . (2)
9 / 3الدُّعاءُ عِندَ أکل الفاکِهَهِ الجَدیدَهِتاریخ بغداد عن عائشه :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ إذا اُتِیَ بِالباکورَهِ (3) مِنَ الفاکِهَهِ وَضَعَها عَلی فیهِ ، ثُمَّ وَضَعَها عَلی عَینَیهِ ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ کَما أطعَمتَنا أوَّلَهُ ، فَأَطعِمنا آخِرَهُ . (4)
.
1- .الکافی : ج 6 ص 350 ح 4 ، المحاسن : ج 2 ص 374 ح 2308 من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام وفیه «سماماً» بدل «سمّاً» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 118 ح 7 .
2- .بحار الأنوار : ج 66 ص 119 ح 10 ، مستدرک الوسائل : ج 16 ص 461 ح 20547 کلاهما نقلاً عن مکارم الأخلاق : ج 1 ص 368 ح 1213 عن ابن عبّاس ولیس فی النسخه الّتی بأیدینا «ببسم اللّه ».
3- .باکوره الفاکهه : أوّل ما یُدرَک منها (المصباح المنیر : ص 59 «بکر»).
4- .تاریخ بغداد : ج 14 ص 217 الرقم 7508 ، المراسیل مع الأسانید : ص 231 ح 2 عن ابن شهاب نحوه.
ص: 59
فصل نهم: آداب خوردن میوه
9 / 1 شستن میوه با آب
9 / 2 بسم اللَّه گفتن هنگام خوردن آن
9 / 3 دعا کردن هنگام خوردن میوه نوبر
فصل نهم: آداب خوردن میوه9 / 1شستن میوه با آبالکافی به نقل از فُرات بن احنف :امام صادق علیه السلام فرمود : «هر میوه ای سمّی دارد . بنا بر این ، هر گاه برایتان میوه آوردند ، آن را آب بزنید» و یا «در آب فرو ببرید» ؛ یعنی آن را بشویید .
9 / 2بسم اللّه گفتن هنگام خوردن آنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس میوه بخورد و به نام خدا آغاز کند ، به او زیان نمی رساند .
9 / 3دعا کردن هنگام خوردن میوه نوبرتاریخ بغداد به نقل از عایشه :پیامبر صلی الله علیه و آله هر گاه برایش میوه نوبر آورده می شد ، آن را بر دهانش و سپس بر چشمانش می نهاد و آن گاه می گفت : «بار خدایا! همچنان که نوبرش را به ما خوراندی ، پایانش را هم به ما بخوران» .
.
ص: 60
الإمام علیّ علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا رَأَی الفاکِهَهَ الجَدیدَهَ قَبَّلَها ووَضَعَها عَلی عَینَیهِ وفَمِهِ ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ کَما أرَیتَنا أوَّلَها فی عافِیَهٍ ، فَأَرِنا آخِرَها فی عافِیَهٍ . (1)
9 / 4الأَکلُ فی إقبالِها وَالتَّرکُ فی إدبارِهارسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِالفَواکِهِ فی إقبالِها ؛ فَإِنَّها مَصَحَّهٌ لِلأَبدانِ ، مَطرَدَهٌ لِلأَحزانِ ، وألقوها فی إدبارِها (2) ؛ فَإِنَّها داءُ الأَبدانِ . (3)
الدعوات :رُوِیَ : . . . کُلِ الفاکِهَهَ فی إقبالِ دَولَتِها (4) ، وأفضَلُهَا الرُّمّانُ وَالاُترُجُّ . (5)
9 / 5تَرکُ تَقشیرِهاالکافی :عَنِ ابنِ القَدّاحِ عَن أبی عَبدِ اللّه علیه السلام أنَّهُ کانَ یَکرَهُ تَقشیرَ الثَّمَرَهِ . (6)
.
1- .الأمالی للصدوق : ص 338 ح 396 عن وهب بن وهب عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 315 ح 1004 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 119 ح 10 .
2- .فی المصدر : «الإدبارها» ، والتصویب من بحار الأنوار.
3- .طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 23 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 296 .
4- .الدَّوله : الفعل والانتقال من حال إلی حال (لسان العرب : ج 11 ص 252 «دول») .
5- .الدعوات : ص 159 ح 436.
6- .الکافی : ج 6 ص 350 ح 3 ، المحاسن : ج 2 ص 374 ح 2307 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 118 ح 6.
ص: 61
9 / 4 خوردن میوه در آغاز به بازار آمدن و نخوردن در اواخر آن
9 / 5 پوست نکندن میوه
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا هر گاه میوه نوبر می دید ، آن را می بوسید و بر چشمان و دهانش می نهاد و سپس می گفت : «بار خدایا! همچنان که نوبر آن را با عافیت به ما نمایاندی ، پایان آن را نیز با عافیت به ما بنمایان» .
9 / 4خوردن میوه در آغاز به بازار آمدن و نخوردن در اواخر آنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد خوردن میوه ها در آغاز آمدنشان ؛ زیرا این میوه ها مایه سلامت تن و از بین بردن غم و اندوه اند ، و در اواخرشان آنها را نخورید ؛ چون مایه درد ( / بیماری)اند .
الدعوات :روایت شده است که : ... میوه را در آغازِ به بازار آمدن بخورید ، و بهترین میوه ، انار و ترنج است .
9 / 5پوست نکندن میوهالکافی به نقل از ابن قدّاح :امام صادق علیه السلام پوست کندن میوه را خوش نمی داشت .
.
ص: 62
9 / 6أکل الفاکهه وترا وتَرکُ القِرانِ بَینَ الفَواکِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ الفاکِهَهَ وِتراً لَم تَضُرَّهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :کُلُوا الثِّمارَ وِتراً لا یَضُرُّ . (2)
مستدرک الوسائل عن کتاب التعریف :رُوِیَ : لا یُقرَنُ بَینَ شَیءٍ مِنَ الفَواکِهِ إلَا العِنَبَ وَالرُّمّانَ ؛ فَإِنَّهُ قَد رُوِیَ أنَّهُ لا بَأسَ أن یُقرَنَ بَینَ الحَبَّتَینِ مِنَ العِنَبِ وَالرُّمّانِ . (3)
دعائم الإسلام :عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنَّهُ نَهی عَنِ القِرانِ بَینَ التَّمرَتَینِ فی فَمٍ ، ومِن سائِرِ الفاکِهَهِ کَذلِکَ . (4) قالَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام : إنَّما ذلِکَ إذا کانَ مَعَ النّاسِ فی طَعامٍ مُشتَرَکٍ ، فَأَمّا مَن أکَلَ وَحدَهُ فَلیَأکُل کَیفَ أحَبَّ . (5)
علل الشرائع عن علیّ بن جعفر عن أخیه الإمام الکاظم علیه السلام ، قال :سَأَلتُهُ عَنِ القِرانِ بَینَ التّینِ وَالتَّمرِ وسائِرِ الفَواکِهِ ، قالَ : نَهی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ القِرانِ ، فَإِن کُنتَ وَحدَکَ فَکُل کَیفَ أحبَبتَ ، وإن کُنتَ مَعَ قَومٍ مُسلِمینَ فَلا تَقرُن . (6)
.
1- .طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 19 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 123 ح 15 ؛ الفردوس : ج 3 ص 588 ح 5844 عن ابن عبّاس .
2- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 108 ، الجعفریّات : ص 161 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله وفیه «لا تضرّوا» بدل «لا یضرّ» .
3- .مستدرک الوسائل : ج 16 ص 327 ح 20047.
4- .فی المصدر : «وکذلک» ، والتصویب من بحار الأنوار .
5- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 407 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 120 ح 12 وفیه «قال أبو جعفر علیه السلام » .
6- .علل الشرائع : ص 519 ح 1 ، مسائل علیّ بن جعفر : ص 153 ح 206 بزیاده «إلّا بإذنهم» فی آخره ، المحاسن : ج 2 ص 225 ح 1681 ، قرب الإسناد : ص 272 ح 1080 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 118 ح 2.
ص: 63
9 / 6 دانه دانه خوردن میوه ها و پرهیز از خوردن چند میوه با هم
اشاره
9 / 6دانه دانه خوردن میوه ها و پرهیز از خوردن چند میوه با همپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس میوه را دانه دانه بخورد ، به او آسیب نمی رساند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :میوه ها را یک دانه یک دانه بخورید تا زیان نزنند .
مستدرک الوسائل به نقل از کتاب التعریف :روایت است که هیچ میوه ای را نباید چنددانه چنددانه خورد ، بجز انگور و انار را ؛ چون روایت شده است که گذاشتن دو حبّه انگور یا دو دانه انار در دهان ، اشکالی ندارد .
دعائم الإسلام :پیامبر خدا از گذاشتن دو دانه خرما در دهان و همچنین [دو دانه از ]سایر میوه ها ، نهی فرمود . جعفر بن محمّد علیه السلام فرمود : «این ، در صورتی است که با دیگران هم خوراک باشد ؛ امّا کسی که به تنهایی می خورد ، هر گونه دوست داشت ، می تواند بخورد» .
علل الشرائع به نقل از علی بن جعفر :از [برادرم] امام کاظم علیه السلام در باره چنددانه چنددانه خوردن انجیر و خرما و دیگر میوه ها پرسیدم . فرمود : «پیامبر خدا از این کار ، نهی کرد . اگر تنها بودی ، هر طور که دوست داشتی ، بخور ؛ امّا اگر با عدّه ای مسلمان شریک بودی ، این کار را نکن» .
.
ص: 64
المحاسن عن محمّد بن المثنّی الحضرمیّ أو غیره رفعه، قال :إذا آکَلتَ أحَدا فَأَرَدتَ أن تَقرُنَ ، فَأَعلِمهُ بِذلِکَ . (1)
بیانقال ابن الأثیر فی النهایه : ومنه الحدیث : «أنَّهُ نَهی عَنِ القِرانِ ، إِلَا أَن یَستَأذِنَ أَحَدُکُم صاحِبَهُ» ، ویروی «الإقران» والأوّل أصحّ ؛ وهو أن یقرن بین التمرتین فی الأکل . وإنّما نُهی عنه ؛ لأنّ فیه شَرها ، وذلک یُزری بصاحبه ، أو لأنّ فیه غبنا برفیقه . وقیل : إنّما نُهی عنه ؛ لما کانوا فیه من شدّه العیش وقلّه الطعام ، وکانوا مع هذا یواسون من القلیل ، فإذا اجتمعوا علی الأکل آثر بعضهم بعضا علی نفسه . وقد یکون فی القوم من قد اشتدّ جوعه ، فربّما قرن بین التمرتین ، أو عظّم اللقمه ، فأرشدهم إلی الإذن فیه ؛ لِتَطیبَ به أنفس الباقین . ومنه حدیث جبله ، قال : «کُنَّا بِالمَدینَهِ فی بَعثِ العِراقِ ، فَکانَ ابنُ الزُّبَیرِ یَرزُقُنَا التّمرَ ، وَکانَ ابنُ عُمَرَ یَمُرُّ فَیقولُ : لَا تُقارِنوا إِلَا أَن یَستَأذِنَ الرَجُلُ أَخَاهُ» . هذا لأجل ما فیه من الغبن ، ولأنّ ملکهم فیه سواء . وروی نحوه عن أبی هریره فی أصحاب الصفّه . (2)
.
1- .المحاسن : ج 2 ص 226 ح 1682 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 118 ح 3.
2- .النهایه : ج 4 ص 52 «قرن» وراجع : بحار الأنوار : ج 66 ص 120 122 .
ص: 65
توضیح
المحاسن به نقل از محمّد بن مثنّی حضرمی یا دیگری ، که سند آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله یا یکی از اهل بیت علیهم السلام رسانده است :هر گاه با کسی هم خوراک بودی و خواستی چنددانه چنددانه بخوری ، این را به او بگو .
توضیحابن اثیر در النهایه می گوید : و از همین معناست این حدیث که : پیامبر صلی الله علیه و آله از «قِران» نهی کرد ، مگر این که فرد از رفیقش اجازه بگیرد . «اِقران» نیز روایت شده ؛ امّا اوّلی (قِران) درست تر است . قِران ، به این معناست که دو عدد خرما با هم خورده شود . از این کار ، نهی شده است ؛ چون نشانگر نوعی حرص و ولع است و این به حیثیت شخص لطمه می زند و یا چون باعث تضییع حقّ رفیق و هم خوراکش می شود . بعضی گفته اند : به این دلیل ، پیامبر صلی الله علیه و آله از این کار نهی فرمود که در آن زمان ، مسلمانان در سختی معیشت و کمبود غذا به سر می بردند ، و با این حال ، مؤمنان از همان اندک با یکدیگر مواسات می کردند و چون برای خوردن ، گرد هم می آمدند ، هر یک دیگری را بر خود مقدّم می داشت و ترجیح می داد ؛ امّا چون ممکن بود در میان جماعت ، کسی باشد که سختْ گرسنه باشد و [به خاطر شدّت ضعفش] دو تا دو تا خرما در دهانش بگذارد یا لقمه بزرگ بر دارد ، پیامبر صلی الله علیه و آله به آنها می فرمود که در این باره از دیگران اجازه بگیرند تا با رضایت خاطر آنها باشد . و از همین معناست حدیث جبله که می گوید : «ما در مدینه در لشکر عراق بودیم و ابن زبیر به ما خرما جیره می داد . ابن عمر بر ما می گذشت و می گفت : چنددانه چنددانه نخورید ، مگر این که شخص از برادرش اجازه بگیرد» . علّتش هم این است که این کار ، موجب تضییع حقّ دیگران می شود ، در حالی که آن خرماها به یکسان متعلّق به آنان است . همانند این ، از ابو هریره نیز در باره اصحاب صُفّه روایت شده است . (1)
.
1- .النهایه : ج 4 ص 52 مادّه «قرن» . نیز ، ر . ک : بحار الأنوار : ج 66 ص 120 122 .
ص: 66
16 . همدلی
اشاره
.
.
ص: 67
16 . همدلیدرآمدفصل یکم: ارزش اُلفتفصل دوم: تشویق به الفتفصل سوم: دشواری الفت دادن دل های از هم رمیدهفصل چهارم: عوامل الفتفصل پنجم: موانع الفت .
ص: 68
درآمد
اُلفت ، در لغت
درآمداُلفت ، در لغتاُلفت در لغت ، مصدر و به معنای پیوستن چیزی به چیز دیگر است . ابن فارس در این باره می گوید : الهَمزَهُ وَ الّلامُ وَ الفاءُ أصلٌ واحِدٌ یَدُلُّ عَلَی انضِمامِ الشَّی ءِ إلَی الشَّی ءِ ، وَ الأَشیاءِ الکَثیرَهِ أیضاً ... قالَ الخَلیلُ : ألِفتُ الشَّی ءَ آلُفُهُ ، وَ الأُلفَهُ مَصدَرُ الاِئتِلافِ ... وَ کُلُّ شَیءٍ ضَمَمتَ بَعضَهُ إلی بَعضٍ فَقَد ألَّفتَهُ تَألیفاً . (1) همزه و لام و فاء ، ریشه ای است تک معنایی که بر پیوستن چیزی به چیز دیگر و همچنین به هم پیوستن چیزهای فراوان ، دلالت می کند ... . خلیل می گوید : به آن پیوستم و به آن می پیوندم . اُلفت ، «ائتلاف» است ... و هر چیزی که بخش هایی از آن را با بخش دیگر پیوند دهم ، در واقع ، آن را «تألیف» کرده ام . راغب در المفردات ، در باره وجه تسمیه حرف «الف» می گوید : وَ الأَلِفُ ، العَدَدَ المَخصوصُ وَ سُمِّیَ بِذلِکَ لِکَونِ الأَعدادِ فِیهِ مُؤتَلِفَهً ؛ فَإِنَّ الأَعدادَ أربَعَهٌ : آحادٌ ، وَ عَشَراتٌ ، وَ مِئاتٌ وَ أُلوفُ فَإِذا بَلَغَتِ الأَلِفَ فَقَدِ ائتَلَفَت وَ ما بَعدَهُ یَکونُ مُکَرَّراً . (2) اَ لْف (هزار) ، عدد مخصوصی است و به این نامْ نامیده شدن عددی خاص ، به
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ص 70 مادّه «ألف» . نیز ، ر . ک : العین : ص 95 مادّه «ألف» .
2- .مفردات ألفاظ القرآن : ص 82 .
ص: 69
اُلفت ، در قرآن و حدیث
یک . اهمّیت الفت
خاطر جمع آمدن اعداد در آن است ؛ چرا که اعداد ، چهار دسته اند : یکان ، دهگان ، صدگان و هزارگان ، و وقتی اعداد به هزار (اَلْف) می رسند ، بعد از آن ، دیگر تکرار می شوند . بنا بر این ، الفت و تألیف ، گاه مادّی است (مانند کنار هم قرار دادن اجزای یک مجموعه) و گاه معنوی است (مانند کنار هم قرار گرفتن دل ها) .
اُلفت ، در قرآن و حدیثاین واژه در قرآن و حدیث نیز گاه در تألیف (کنار هم قرار دادن) مادّی ، استعمال شده است (مانند : «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا ؛ (1) آیا نمی دانی که خدا[ست که] ابری را می راند و سپس میان [اجزای] آن را پیوند می دهد و آن گاه ، آن را متراکم می سازد؟» ) و گاه در تألیف معنوی ، به کار رفته است (مانند : «وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ ؛ (2) و نعمت خدا را بر خود ، یاد کنید ، که دشمن یکدیگر بودید و او [بود که] میان دل های شما ، الفت انداخت» ) . مَدخل «اُلفت» در این دانش نامه ، اختصاص به معنای دومِ «الفت» دارد و در آن ، اهمّیت و ارزش نزدیکی دل ها به یکدیگر از نگاه اسلام و نیز زمینه ها ، موانع و آثار آن از منظر قرآن و احادیث ، ارائه خواهد گردید . مهم ترین نکات در این زمینه ، عبارت اند از :
یک . اهمّیت الفتتألیف قلوب ، یکی از مهم ترین اهداف تربیتی و سیاسی اسلام است . قرآن کریم ، از نزدیک شدن دل های مردم مسلمان صدر اسلام که موجب زدوده شدن کدورت ها و دشمنی ها و پدید آمدن اُخوّت دینی در میان آنان گردید به «نعمت
.
1- .نور : آیه 43 .
2- .آل عمران : آیه 103 .
ص: 70
دو . برنامه اسلام برای تألیف دل ها
الف . مبارزه با موانع
الهی» یاد می کند که به برکت بعثت پیامبر بزرگوار اسلام به آنان ارزانی داشته است . امام علی علیه السلام در باره اهمّیت و ارزش این نعمت می فرماید : فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ قَدِ امتَنَّ عَلی جَماعَهِ هذِهِ الاُمّهِ فیما عَقَدَ بَینَهُم مِن حَبلِ هذِهِ الاُلفَهِ الَّتی یَنتَقِلونَ فی ظِلِّها لِأَنَّها أرجَحُ مِن کُلِّ ثَمَنٍ وَ أَجَلُّ مِن کُلِّ خَطَرٍ . (1) خداوند سبحان ، بر جماعت این امّت ، منّت نهاد و این رشته الفت و همبستگی را که در سایه آن زندگی می کنند و در پناه آن می آرمند ، میانشان ایجاد کرد و این ، نعمتی است که هیچ یک از آفریدگان نمی تواند برایش قیمتی تعیین کند ؛ چرا که از هر بهایی ، فزون تر و از هر مهمّی ، مهم تر است .
دو . برنامه اسلام برای تألیف دل هاتألیف دل ها ، بخصوص دل هایی که از یکدیگر نفرت دارند ، کاری است کارستان و گاه نشدنی . به گفته امام علی علیه السلام : إزالَهُ الرَّواسی أسهَلُ مِن تَألیفِ القُلوبِ المُتَنافِرَهِ . (2) برکندن کوه های استوار ، آسان تر از اُلفت دادن دل های از هم رمیده است . برنامه اسلام برای ایجاد اُلفت و محبّت در میان مردم ، در گام اوّل ، برطرف کردن موانع الفت و در گام دوم ، ایجاد زمینه های آن است :
الف مبارزه با موانعموانع الفت ، همان موانع محبّت و اخوّت اند ، مانند : حسد ، حقد ، کبر ، بداخلاقی ، عیبجویی (3) و ... .
.
1- .نهج البلاغه : خطبه 192 .
2- .ر . ک : ص 96 ح 24 .
3- .ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 147 (بخش اوّل / فصل چهارم : موانع دوستی) و در همین دانش نامه نیز تحت عنوان «محبّت» شرح این موانع خواهد آمد .
ص: 71
ب . زمینه سازی برای هماهنگی روحی
این موانع ، ریشه در وسوسه های شیطانی و هوس های نفسانی دارند و گاه جهل و بی تدبیری ، مانع الفت می گردد ، چنان که در مورد ازدواج کودکان روایت شده است : إذا زُوِّجوا وَ هُم صِغارٌ لَم یَکادوا یَتَأَلَّفوا . (1) چنانچه در خُردسالی به ازدواج درآورده شوند ، به ندرت [با همسرانشان ]اُنس می گیرند . در اسلام برای مبارزه با موانع اُلفت ، همه اموری که سدّ راه الفت و محبّت اند و یا موجب کینه و عداوت و جدایی می گردند ، ممنوع اعلام شده و در صورتی که به هر دلیلی ، رشته الفت میان دو مسلمان قطع شود ، حق ندارند بیش از سه روز از هم جدا باشند و این آیین الهی ، آنان را مکلّف کرده که مجدّداً پیوند دوستی را میان خود برقرار سازند (2) ، آن جا که پیامبر خدا می فرماید : لا هِجرَهَ فَوقَ ثَلاثٍ . (3) هیچ قهر کردنی ، بیش از سه روز ، جایز نیست .
ب زمینه سازی برای هماهنگی روحیدر نظام آفرینش ، مبدأ الفت و کنار هم قرار گرفتن دل ها ، تناسب و تعارف آنهاست و معنای سببیت خداوند متعال برای الفت خلق که در احادیث آمده نیز همین است . امام علی علیه السلام می فرماید : إنَّ النُّفوسَ إذا تَناسَبَت ائتَلَفَت . (4)
.
1- .ر . ک : ص 124 ح 74 .
2- .ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 71 (بخش اوّل / فصل دوم / نهی از جدایی بیش از سه روز) .
3- .الکافی : ج 2 ص 344 ح 2 ، مشکاه الأنوار : ص 209 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 185 ح 2 ؛ صحیح مسلم : ج 4 ص 1984 ح 27 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 319 ح 8928 ، کنز العمّال : ج 9 ص 33 ح 24791 .
4- .ر . ک : ص 102 ح 34 .
ص: 72
جان ها ، هرگاه میانشان تناسب باشد ، با یکدیگر الفت می گیرند . از این رو در اسلام ، افزون بر آن که موانع نزدیک شدن دل ها به یکدیگر ممنوع اعلام شده است ، اکثر قریب به اتّفاق دستور العمل های سیاسی ، اخلاقی و عملی این آیین ، زمینه ساز هماهنگی و تناسب روحی و روانی اند . بر این پایه ، تأکید اسلام بر پیروی از بهترین انسان ها و به طور مشخّص اهل بیت علیهم السلام در زندگی ، رعایت حقوق یکدیگر ، حُسن معاشرت ، اظهار محبّت ، وفاداری ، نیکی متقابل ، نزدیکی سببی ، اجتناب از تکلّف در برخوردها در جهت زمینه سازی برای هماهنگی روانی و تقویت رشته الفت و محبّت میان مردم است . توصیه اکید اسلام به این که در هر شبانه روز ، مردم یک محلّه ، نماز خود را پنج بار به جماعت برگزار کنند ، زمینه ساز نزدیکی و اُنس و اُلفت اهل محلّه می گردد . همچنین در هر هفته یک بار مسلمانان یک شهر باید در یک نقطه جمع شوند و نماز جمعه را به جماعت برگزار نمایند تا میان اهل شهر ، مؤانست و همدلی حاصل گردد . و بالاتر ، این که : هر سال دو نوبت ، اهل شهر و روستا ، در صحرا اجتماع می کنند و نماز عید فطر و عید قربان را به جماعت برگزار می نمایند تا به برکت آن اجتماع عمومی و رهنمودهای امام جماعت ، اُنس و اُلفت و وحدت در سطح گسترده تری از جامعه اسلامی تقویت گردد . مهم تر از همه ، اسلام بر همه مسلمانان جهان واجب کرده که در صورت توان ، در مدّت عمر ، یک بار در پربرکت ترین نقطه روی زمین ، در کنار خانه توحید ، حضور یابند و با کنار گذاشتن همه نشانه های امتیاز و تفرقه ، با لباسی همگون و به دور از هر گونه پیرایه ، شعار توحید را در سراسر مراسم عبادی سیاسی حج تکرار کنند تا به برکت کلمه «توحید» در کنار خانه توحید و در آن اجتماع بزرگ و سراسری ، زمینه برای ایجاد و تقویت هرچه بیشتر وحدت در میان امّت اسلامی
.
ص: 73
سه . مهم ترین برکات الفت
فراهم گردد . فیض کاشانی با اشاره به نقش نمازهای : جماعت ، جمعه و دو عیدِ فطر و قربان ، و کنگره بزرگ حج در انس و الفت امّت اسلامی می نویسد : از این جا ، بر لبیب متفطّن ظاهر می شود که غرض شارع در جمیع تکالیف شرعیه ، تحصیل این نوع الفتی است که مستحفظ نظام کلّ عالم تواند بود ، و لهذا بعضی از حکما گفته اند که همچنان که دعوت جمیع انبیا از حیثیت علم ، اثبات توحید پروردگار است و نفی شریک از او ، از روی عمل نیز به حصول وحدت راجع می گردد . (1) و به طور خلاصه ، اُلفت (همدلی) ، پیوند ناگسستنی با اسلام و ایمان راستین دارد که «المؤمن إلف مألوف ؛ انسان با ایمان ، صمیمی و مأنوس است» (2) و جامعه اسلامی هرچه به همدلی و وحدت نزدیک تر شود ، به واقعیت خود نزدیک تر می گردد و هرچه دل ها از یکدیگر بیشتر فاصله بگیرند ، از هویّت اسلامی خود دورتر می گردند .
سه . مهم ترین برکات الفتبرکات الفت (همدلی) در زندگی فردی ، خانوادگی ، سیاسی و اجتماعی ، حقیقتاً بی شمار است ؛ امّا برجسته ترین برکت آن که زمینه ساز انواع برکات مادّی و معنوی است ، عزّت ، پیروزی حق و حاکمیت عدالت سیاسی و اجتماعی است . امام علی علیه السلام در خطبه قاصعه ، به تفصیل در باره این برکت ، سخن گفته و در یک تحلیل بسیار مهمّ تاریخی نشان داده که در طول تاریخ ، پیروزی ، عزّت و حاکمیت حقجویان ، ریشه در الفت و وحدت آنان داشته ، و شکست و ذلّت و زبونی آنان در
.
1- .ده رساله ، فیض کاشانی : ص 208 (رساله «الفت نامه») .
2- .ر . ک : ص 106 ح 39 .
ص: 74
سایه شوم جدایی و اختلاف بوده است . ایشان در پایان این خطبه ، پیروزی نهضت اسلامی به رهبری پیامبر عظیم الشأن را چنین تحلیل می فرماید : فَانظُروا إلی مَواقِعِ نِعَمِ اللّهِ عَلَیهِم حینَ بَعَثَ إلَیهِم رَسولاً ، فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طاعَتَهُم ، وَ جَمَعَ عَلی دَعوَتِهِ اُلفَتَهُم ، کَیفَ نَشَرَتِ النِّعمَهُ عَلَیهِم جَناحَ کَرامَتِها ، وَ أسالَت لَهُم جَداوِلَ نَعیمِها ، وَ التَفَّتِ المِلَّهُ بِهِم فی عَوائِدِ بَرَکَتِها ، فَأَصبَحوا فی نِعمَتِها غَرِقینَ ، وَ فی خُضرَهِ عَیشِها فَکِهینَ . (1) پس به نعمت هایی که خداوند عز و جل ارزانی شان داشت ، بنگرید ، آن گاه که پیامبری به سوی آنان فرستاد و همگی را به پیروی از آیین او درآورد و با دعوتش ، آنان را اُلفت [و اتّحاد] بخشید . [بنگرید که] چگونه این نعمت ، بال کرامت خویش را بر سر آنان گسترد و جویبارهای نعمتش را برایشان جاری ساخت و چگونه این آیین (اسلام) ، با وفور برکت هایش ، آنان را از هر سو در میان گرفت و غرق در نعمت هایش شدند و زندگی ای خوش و شادان یافتند . بنا بر این ، یکی از مهم ترین مسئولیت های رهبران فرهنگی و سیاسی جوامع اسلامی ، برنامه ریزی جهت هرچه نزدیک تر کردن دل های مردم مسلمان به یکدیگر است . پیامبر خدا ، خود ، فوق العاده به این موضوع اهمّیت می داد ، تا آن جا که در روایتی آمده است : کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُقبِلُ بِوَجهِهِ وَ حَدیثِهِ عَلی أشَرِّ القَومِ ؛ یَتَأَلَّفُهُم بِذلِکَ! (2) پیامبر صلی الله علیه و آله چنان با چهره باز و روی خوش با بدترینِ مردم برخورد می کرد که آنان با همین برخورد ، صمیمی می شدند . همچنین یکی از توصیه های اکید ایشان به هر نماینده ای که به جایی اعزام
.
1- .ر . ک : ص 84 ح 7 .
2- .الشمائل المحمّدیه : ص 186 ح 339 .
ص: 75
می نمود ، اقدام جهت نزدیک تر کردن دل های مردم به یکدیگر بود . (1) امام علی علیه السلام نیز راه او را ادامه داد ، تا آن جا که فرمود : وَ لَیسَ رَجُلٌ فَاعلَم أحرَصَ عَلی جَماعَهِ اُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ اُلفَتِها مِنّی . (2) و بدان که هیچ کس به اندازه من ، به یکپارچگی و همبستگی امّت محمّد ، آزمند نیست . و اینک ، نصوصی (متونی) که این اجمال را از آنها برگرفته ایم .
.
1- .ر . ک : ص 77 (همدلی / فصل یکم : ارزش اُلفت / الفت، یکی از اهداف نبوت) .
2- .ر . ک : ص 86 ح 9 .
ص: 76
الفصل الأوّل : قیمه الائتلاف1 / 1الاُلفَهُ مِن أهدافِ النُّبُوَّهِالکتاب«وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُواْ وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَهٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» . (1)
«هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ * وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَْرْضِ جَمِیعًا مَّا أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله کانَ إذا بَعَثَ بَعثا قالَ :تَأَلَّفُوا النّاسَ (3) وتَأَنَّوا بِهِم ، ولا تُغیروا عَلَیهِم حَتّی تَدعوهُم ؛ فَما عَلَی الأَرضِ مِن أهلِ بَیتِ مَدَرٍ ولا وَبَرٍ إلّا وأن تَأتونی بِهِم مُسلِمینَ ، أحَبُّ إلَیَّ مِن أن تَقتُلوا رِجالَهُم وتَأتونی بِنِسائِهِم. (4)
.
1- .آل عمران : 103 .
2- .الأنفال : 62 63 .
3- .التألُّف : المداراه والإیناس لیثبتوا علی الإسلام (النهایه : ج 1 ص 60 «ألف») .
4- .المطالب العالیه : ج 2 ص 166 ح 1962 ، تاریخ دمشق : ج 34 ص 450 ح 7058 وفیه «تأوّبوهم» بدل «تأنّوا بهم» ، اُسد الغابه : ج 3 ص 460 الرقم 3339 کلّها عن عبد الرحمن بن عائذ ، کنز العمّال : ج 4 ص 437 ح 11300 .
ص: 77
فصل یکم: ارزش اُلفت
1 / 1 اُلفت ، یکی از اهداف نبوّت
فصل یکم: ارزش اُلفت1 / 1اُلفت ، یکی از اهداف نبوّتقرآن«همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده مشوید ، و نعمت خدا بر خود را یاد کنید ، آن گاه که دشمنان [یکدیگر ]بودید ، پس میان دل های شما الفت نهاد و به لطف او برادرانِ هم شُدید ، و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید . این گونه ، خداوند ، نشانه های خود را برای شما روشن می کند . باشد که شما راه یابید» .
«همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان ، نیرومند گردانید ، و میان دل هایشان الفت نهاد ، که اگر آنچه در روی زمین است همه را خرج می کردی ، نمی توانستی میان دل هایشان الفت برقرار کنی ؛ ولی خدا بود که میان آنان الفت قرار داد ؛ چرا که او توانای حکیم است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله هر گاه لشکری اعزام می کرد :با مردم به مهر و بردباری رفتار کنید و تا دعوتشان نکرده اید ، به آنان یورش نبرید ؛ چرا که اگر همه اهل زمین را ، از آبادی نشین و چادرنشین ، مسلمان به نزد من آورید ، برایم خوش تر از آن است که مردانشان را بکشید و زنانشان را به اسیری بیاورید .
.
ص: 78
دلائل النبوّه للبیهقی عن أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حَزم :هذا کِتابُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عِندَنَا الَّذی کَتَبَهُ لِعَمرِو بنِ حَزمٍ حینَ بَعَثَهُ إلَی الیَمَنِ... : عَهدٌ مِن رَسولِ اللّهِ لِعَمرِو بنِ حَزمٍ حینَ بَعَثَهُ إلَی الیَمَنِ ، أمَرَهُ بِتَقوَی اللّهِ فی أمرِهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذینَ اتَّقَوا وَالَّذینَ هُم مُحسِنونَ (1) ، وأمَرَهُ أن ... یَستَألِفَ النّاسَ حَتّی یَفقَهوا فِی الدّینِ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام فی فَضلِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَمَّ اللّهُ بِهِ الصَّدعَ (3) ، ورَتَقَ بِهِ الفَتقَ (4) ، وألَّفَ بِهِ الشَّملَ بَینَ ذَوِی الأَرحامِ بَعدَ العَداوَهِ الواغِرَهِ فی الصُّدورِ (5) ، وَالضَّغائِنِ القادِحَهِ فِی القُلوبِ. (6)
عنه علیه السلام أیضا :دَفَنَ اللّهُ بِهِ الضَّغائِنَ ، وأطفَأَ بِهِ الثَّوائِرَ ، ألَّفَ بِهِ إخوانا ، وفَرَّقَ بِهِ أقرانا ، أعَزَّ بِهِ الذِّلَّهَ ، وأذَلَّ بِهِ العِزَّهَ. (7)
.
1- .إشاره إلی الآیه 128 من سوره النحل .
2- .دلائل النبوّه للبیهقی : ج 5 ص 413 ، تاریخ دمشق : ج 45 ص 478 وفیه «یتآلف» بدل «یستألف» ، کنز العمّال : ج 5 ص 864 ح 14572 .
3- .الصَّدع : الشَّقّ (الصحاح : ج 3 ص 1241 «صدع») والکلام علی الاستعاره ، والمراد : جمع اللّه به الاُمّه وأصلح به الفُرقه .
4- .رَتَقْتُ الفتْقَ : سَدَدْته (المصباح المنیر : ص 218 «رتق») .
5- .یقال : فی صدره علَیَّ وَغْر : أی ضِغن وعداوه وتوقّد من الغیظ (الصحاح : ج 2 ص 846 «وغر») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 231 ، الإرشاد : ج 1 ص 244 ، الاحتجاج : ج 1 ص 374 ح 68 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 18 ص 225 ح 67 .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 96 ، بحار الأنوار : ج 16 ص 380 ح 92 .
ص: 79
دلائل النبوّه ، بیهقی به نقل از ابو بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم :این نامه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نزد ماست که وقتی عمرو بن حزم را به یمن گسیل داشت ، برایش نوشت ... : «این ، سفارشی است از پیامبر خدا به عمرو بن حزم ، آن گاه که او را به یمن فرستاد . او را به تقوا از خدا در کارش فرمان داده است ؛ زیرا خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کنند و نیکوکار باشند . و به او فرمان داده است که ... با مردم ، به مهربانی و الفت (همدلی) رفتار کند تا در دین ، دانا شوند» .
امام علی علیه السلام در فضایل پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند به برکت وجود او ، تفرقه را به اتّحادْ بدل ساخت و شکاف ها را به هم آورد و میان سینه های شعله ور از دشمنیِ خویشاوندان و دل های آکنده از کینه آنها ، الفت (دوستی) افکند .
امام علی علیه السلام نیز در فضایل پیامبر صلی الله علیه و آله :خداوند به واسطه او ، کینه ها را مدفون ساخت و آتش خونخواهی ها را فرو نشاند و میان عدّه ای ، [با آن که هیچ نسبتی با هم نداشتند ،] پیوند برادری افکند و میان عدّه ای که خویشاوند بودند ، جدایی افکند . ذلّت را عزّت بخشید و عزّت را ذلّت داد .
.
ص: 80
الإمام الحسین علیه السلام :سَأَلتُ أبی عَن ... مَخرَجِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَیفَ کانَ یَصنَعُ فیهِ؟ فَقالَ : کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَخزُنُ لِسانَهُ إلّا عَمّا یَعنیهِ ، ویُؤَلِّفُهُم ولا یُنَفِّرُهُم ، ویُکرِمُ کَریمَ کُلِّ قَومٍ ویُوَلّیهِ عَلَیهِم. (1)
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَد کانَ یَتَأَلَّفُ النّاسَ بِالمِئَهِ ألفِ دِرهَمٍ؛ لِیَکُفّوا عَنهُ ، فَلا تَتَأَلَّفونَهُم بِالکَلامِ. (2)
راجع : ص 86 (الاُلفه / الفصل الأوّل : قیمد الإئتلاف / مسؤولیّه الوالی فی تألیف الناس) .
1 / 2دَورُ الاِئتِلافِ فی بَقاءِ الاُمَّهِ وعِزِّهاالإمام علیّ علیه السلام فی خُطبَتِهِ الَّتی تُسَمَّی القاصِعَهَ :اِحذَروا ما نَزَلَ بِالاُمَمِ قَبلَکُم مِنَ المَثُلاتِ (3) بِسوءِ الأَفعالِ ، وذَمیمِ الأَعمالِ ، فَتَذَکَّروا فی الخَیرِ وَالشَّرِّ أحوالَهُم ، وَاحذَروا أن تَکونوا أمثالَهُم . فَإِذا تَفَکَّرتُم فی تَفاوُتِ حالَیهِم ، فَالزَموا کُلَّ أمرٍ لَزِمَتِ العِزَّهُ بِهِ شَأنَهُم ، وزاحَتِ الأَعداءُ لَهُ عَنهُم ، ومُدَّتِ العافِیَهُ بِهِ عَلَیهِم ، وَانقادَتِ النِّعمَهُ لَهُ مَعَهُم ، ووَصَلَتِ الکَرامَهُ عَلَیهِ حَبلَهُم ؛ مِنَ الاِجتِنابِ لِلفُرقَهِ ، وَاللُّزومِ لِلاُلفَهِ وَالتَّحاضِّ عَلَیها وَالتَّواصی بِها . وَاجتَنِبوا کُلَّ أمرٍ کَسَرَ فِقرَتَهُم (4) ، وأوهَنَ مُنَّتَهُم (5) ؛ مِن تَضاغُنِ القُلوبِ ، وتَشاحُنِ الصُّدورِ ، وتَدابُرِ النُّفوسِ ، وتَخاذُلِ الأَیدی . وتَدَبَّروا أحوالَ الماضینَ مِنَ المُؤمِنینَ قَبلَکُم ، کَیفَ کانوا فی حالِ التَّمحیصِ وَالبَلاءِ ، أ لَم یَکونوا أثقَلَ الخَلائِقِ أعباءً؟ وأجهَدَ العِبادِ بَلاءً؟ وأضیَقَ أهلِ الدُّنیا حالاً؟ اِتَّخَذَتهُمُ الفَراعِنَهُ عَبیدا ، فَساموهُم سوءَ العَذابِ ، وجَرَّعوهُمُ المُرارَ ، فَلَم تَبرَحِ الحالُ بِهِم فی ذُلِّ الهَلَکَهِ ، وقَهرِ الغَلَبَهِ ، لا یَجِدونَ حیلَهً فی امتِناعٍ ، ولا سَبیلاً إلی دِفاعٍ ، حَتّی إذا رَأَی اللّهُ سُبحانَهُ جِدَّ الصَّبرِ مِنهُم عَلَی الأَذی فی مَحَبَّتِهِ ، وَالِاحتِمالَ لِلمَکروهِ مِن خَوفِهِ ، جَعَلَ لَهُم مِن مَضایِقِ البَلاءِ فَرَجا ، فَأَبدَلَهُمُ العِزَّ مَکانَ الذُّلِّ ، وَالأَمنَ مَکانَ الخَوفِ ، فَصاروا مُلوکا حُکّاما ، وأئِمَّهً أعلاما ، وقَد بَلَغَتِ الکَرامَهُ مِنَ اللّهِ لَهُم ما لَم تَذهَبِ الآمالُ إلَیهِ بِهِم . فَانظُروا کَیفَ کانوا حَیثُ کانَتِ الأَملاءُ (6) مُجتَمِعَهً ، وَالأَهواءُ مُؤتَلِفَهً ، وَالقُلوبُ مُعتَدِلَهً ، وَالأَیدی مُتَرادِفَهً ، وَالسُّیوفُ مُتَناصِرَهً ، وَالبَصائِرُ نافِذَهً ، وَالعَزائِمُ واحِدَهً . أ لَم یَکونوا أربابا فی أقطارِ الأَرَضینَ ، ومُلوکا عَلی رِقابِ العالَمینَ؟ فَانظُروا إلی ما صاروا إلَیهِ فی آخِرِ اُمورِهِم ، حینَ وَقَعَتِ الفُرقَهُ ، وتَشَتَّتَتِ الاُلفَهُ ، وَاختَلَفَتِ الکَلِمَهُ وَالأَفئِدَهُ ، وتَشَعَّبوا مُختَلِفینَ ، وتَفَرَّقوا مُتَحارِبینَ ، قَد خَلَعَ اللّهُ عَنهُم لِباسَ کَرامَتِهِ ، وسَلَبَهُم غَضَارَهَ (7) نِعمَتِهِ ، وبَقِیَ قَصَصُ أخبارِهِم فیکُم عِبَرا لِلمُعتَبِرینَ . فَاعتَبِروا بِحالِ وَلَدِ إسماعیلَ ، وبَنی إسحاقَ ، وبَنی إسرائیلَ علیهم السلام ؛ فَما أشَدَّ اعتِدالَ الأَحوالِ ، وأقرَبَ اشتِباهَ الأَمثالِ ! تَأَمَّلوا أمرَهُم فی حالِ تَشَتُّتِهِم وتَفَرُّقِهِم ، لَیالِیَ کانَتِ الأَکاسِرَهُ وَالقَیاصِرَهُ أربابا لَهُم ، یَحتازونَهُم عَن ریفِ الآفاقِ وبَحرِ العِراقِ وخُضرَهِ الدُّنیا ، إلی مَنابِتِ الشّیحِ، ومَهافی الرّیحِ (8) ، ونَکَدِ المَعاشِ ، فَتَرَکوهُم عالَهً مَساکینَ ، إخوانَ دَبَرٍ ووَبَرٍ (9) ، أذَلَّ الاُمَمِ دارا ، وأجدَبَهُم قَرارا ، لا یَأوونَ إلی جَناحِ دَعوَهٍ یَعتَصِمونَ بِها ، ولا إلی ظِلِّ اُلفَهٍ یَعتَمِدونَ عَلی عِزِّها ، فَالأَحوالُ مُضطَرِبَهٌ ، وَالأَیدی مُختَلِفَهٌ ، وَالکَثرَهُ مُتَفَرِّقَهٌ ، فی بَلاءِ أزلٍ (10) ، وأطباقِ جَهلٍ؛ مِن بَناتٍ مَوءودَهٍ ، وأصنامٍ مَعبودَهٍ ، وأرحامٍ مَقطوعَهٍ ، وغاراتٍ مَشنونَهٍ . فَانظُروا إلی مَواقِعِ نِعَمِ اللّهِ عَلَیهِم حینَ بَعَثَ إلَیهِم رَسولاً ، فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طاعَتَهُم ، وجَمَعَ عَلی دَعوَتِهِ اُلفَتَهُم ، کَیفَ نَشَرَتِ النِّعمَهُ عَلَیهِم جَناحَ کَرامَتِها ، وأسالَت لَهُم جَداوِلَ نَعیمِها ، وَالتَفَّتِ المِلَّهُ بِهِم فی عَوائِدِ بَرَکَتِها ، فَأَصبَحوا فی نِعمَتِها غَرِقینَ ، وفی خُضرَهِ عَیشِها فَکِهینَ ، قَد تَرَبَّعَتِ الاُمورُ بِهِم فی ظِلِّ سُلطانٍ قاهِرٍ ، وآوَتهُمُ الحالُ إلی کَنَفِ عِزٍّ غالِبٍ ، وتَعَطَّفَتِ الاُمورُ عَلَیهِم فی ذُری مُلکٍ ثابِتٍ ، فَهُم حُکّامٌ عَلَی العالَمینَ ، ومُلوکٌ فی أطرافِ الأَرَضینَ ، یَملِکونَ الاُمورَ عَلی مَن کانَ یَملِکُها عَلَیهِم ، ویُمضونَ الأَحکامَ فیمَن کانَ یُمضیها فیهِم ، لا تُغمَزُ لَهُم قَناهٌ ، ولا تُقرَعُ لَهُم صَفاهٌ. (11) ألا وإنَّکُم قَد نَفَضتُم أیدِیَکُم مِن حَبلِ الطّاعَهِ ، وثَلَمتُم حِصنَ اللّهِ المَضروبَ عَلَیکُم بِأَحکامِ الجاهِلِیَّهِ ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ قَدِ امتَنَّ عَلی جَماعَهِ هذِهِ الاُمَّهِ فیما عَقَدَ بَینَهُم مِن حَبلِ هذِهِ الاُلفَهِ الَّتی یَنتَقِلونَ فی ظِلِّها ، ویَأوونَ إلی کَنَفِها ، بِنِعمَهٍ لا یَعرِفُ أحَدٌ مِنَ المَخلوقینَ لَها قیمَهً ؛ لِأَنَّها أرجَحُ مِن کُلِّ ثَمَنٍ، وأجَلُّ مِن کُلِّ خَطَرٍ. (12)
.
1- .معانی الأخبار : ص 81 ح 1 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 318 ح 1 ، المناقب للکوفی : ج 1 ص 23 ح 1 وفیه «ولا یفرّقهم» بدل «ولا ینفّرهم» وکلّها عن ابن أبی هاله عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 16 ص 151 ح 4 ؛ الشمائل المحمّدیه : ص 166 ح 330 ، المعجم الکبیر : ج 22 ص 157 ح 414 کلاهما عن ابن أبی هاله عن الإمام الحسن عنه علیهماالسلام ، کنز العمّال : ج 7 ص 165 ح 18535 .
2- .مختصر بصائر الدرجات : ص 24 عن الفضیل بن یسار ، بحار الأنوار : ج 53 ص 40 ح 3 .
3- .المَثُلَه : العقوبه ، والجمع المَثُلات (الصحاح : ج 5 ص 1816 «مثل») .
4- .الفِقْره : واحده فِقَر الظهر ، ویقال لمن قد أصابته مصیبه شدیده : قد کُسرت فِقَرته (شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 13 ص 168) .
5- .المُنَّه : القوّه (الصحاح : ج 6 ص 2207 «منن») .
6- .الأملاء : جمع مَلَأ ؛ وهی الجماعه (انظر : لسان العرب : ج 1 ص 159 «ملأ») .
7- .الغَضاره : طِیب العَیش . تقول : إنّهم لَفی غضارهٍ من العیش ؛ أی فی خِصْبٍ وخیر (الصحاح : ج 2 ص 770 «غضر»).
8- .قال ابن أبی الحدید فی شرح بعض هذه المفردات : الرِّیف : الأرض ذات الخِصب والزرع . وبحر العراق : دجله والفرات . ومنابت الشِّیح : أرض العرب ، والشِّیح نبت معروف . ومهافی الریح : المواضع الّتی تهفو فیها ؛ أی تهبّ ، وهی الفیافی والصحراء (شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 13 ص 173) .
9- .الدَّبر : الجرح الّذی یکون فی ظهر الدابّه . وقیل : هو أن یقرح خفّ البعیر . والوَبَر : صوف الإبل (لسان العرب : ج 4 ص 274 «دبر» وج 5 ص 271 «وبر») . یرید : أنّهم ذلّوا وافتقروا وصاروا رعاهً للإبل .
10- .الأزْل : الشدَّه والضِّیق (النهایه : ج 1 ص 46 «أزل») .
11- .قال ابن أبی الحدید : لا تُغمز له قناه : یکنّی به عن العزیز الّذی لا یُضام ؛ أی هو صلب ، والقناه إذا لم تَلِن فی ید الغامز کانت أبعد عن الحطم والکسر . ولا تُقرع لهم صفاه : مثلٌ یضرب لمن لا یُطمع فی جانبه ؛ لعزّته وقوّته (شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 13 ص 179) .
12- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 472 ح 37 .
ص: 81
1 / 2 نقش الفت در ماندگاری و سربلندی امّت
امام حسین علیه السلام :از پدرم در باره ... رفتار پیامبر خدا در بیرون از خانه پرسیدم . فرمود : «پیامبر خدا همواره زبانش را از گفتار بیهوده در کام می کشید و با مردم ، با الفت ( / دوستانه) رفتار می کرد و آنها را نمی رماند . ارجمندِ هر قومی را گرامی می داشت و او را بر آنان فرمان روایی می داد» .
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا با [بخشش] صد هزار درهم ، سعی می کرد دل های مردم را به دست آورد تا از [مخالفت با] او باز ایستند ، و آیا شما حاضر نیستید با سخن ، دل های آنها (مخالفانتان) را به دست آورید؟
ر .ک : ص 87 (همدلی / فصل یکم : ارزش اُلفت / مسئولیت حکمران در ایجاد الفت و همبستگی میان مردم) .
1 / 2نقش الفت در ماندگاری و سربلندی امّتامام علی علیه السلام در خطبه موسوم به «قاصعه» :از کیفرهایی که بر اثر اعمال نکوهیده امّت های پیش از شما بر سرشان آمد ، حذر کنید و در نیک و بد (خوشی و ناخوشی) ، همواره حال و روز آنان را به یاد داشته باشید ، و بترسید از این که به سرنوشت آنها گرفتار آیید . و چون در تفاوت احوالِ [نیک و بد] آنان اندیشیدید ، چیزی را انتخاب کنید که آنان به سبب آن به عزّت رسیدند و [به خاطر آن ،] دشمنان از آنان دور گشتند و دوران امنیّتشان به درازا کشید و نعمت ها در اختیارشان قرار گرفت و به برکت آن ، رشته پیوند در میانشان برقرار گشت ؛ کارهایی چون : اجتناب از تفرقه ، و چنگ زدن به رشته الفت و همدلی و ترغیب و توصیه یکدیگر به این کار . و از هر کاری که کمر آنان را شکست و توانایی آنان را به ضعف کشاند ، دوری کنید ؛ کارهایی چون : کینه ورزی دل ها ، و دشمنی سینه ها ، و پشت کردن جان ها به یکدیگر و دست یاری از هم کشیدن . نیز در احوال مؤمنان گذشته که پیش از شما بودند ، اندیشه کنید ، که در هنگام رنج و آزمایش [ الهی] ، چگونه بودند . آیا نه این است که از همه مردمان ، گران بارتر بودند و از همه بندگان ، بلاکش تر و از همه مردم دنیا در تنگناتر؟ فرعون ها آنان را به بندگی گرفتند و بدترین شکنجه ها را بر سرشان آوردند و مرارت ها به آنان چشانیدند . پیوسته در ذلّتِ هلاکت به سر می بردند و هماره مغلوب بودند . نه چاره ای بر جلوگیری می یافتند و نه راهی برای دفاع ، تا آن که خداوند سبحان ، چون دید که چگونه در راه محبّت او بر آزارها شکیبایی می کنند و از بیم او ناملایمات را به جان می خرند ، آنان را از تنگناهای بلا رهایی بخشید و خواریِ آنان را به عزّت ، و ترس [و ناامنی شان] را به امنیّت مبدّل ساخت ، و زان پس بر سریر پادشاهی و فرمان روایی نشستند و پیشوایانی بلندمرتبه گشتند و لطف خداوند ، چنان شامل حال آنان شد که تصوّرش را هم نمی کردند . پس بنگرید که چه وضعی داشتند ، آن گاه که جمعشان متّحد بود و خواست هایشان سازوار و دل ها یکی و دست ها در کنار هم و شمشیرها همیار و نگاه ها نافذ و تصمیم ها یک سان! آیا نه این است که اربابان جهان و فرمان روای عالمیان شدند؟ و باز بنگرید که در پایان کارشان به چه سرنوشتی دچار شدند ، آن گاه که میانشان تفرقه افتاد و همبستگی به پراکندگی گرایید و سخن ها و دل ها ناهمساز شدند و به گروه های ناسازگار تقسیم شدند ، و دسته دسته گشتند و با یکدیگر به جنگ و ستیز برخاستند . در این هنگام ، خداوند ، جامه ارجمندی از تن آنان بر کَند و خوشیِ نعمت هایش را از آنان گرفت و سرگذشت آنان ، در میان شما ماند تا درس عبرتی باشد برای آنان که اهل عبرت اند . پس ، از احوال فرزندان اسماعیل و پسران اسحاق و بنی اسرائیل علیهم السلام عبرت بگیرید ؛ که سرگذشت ها سخت همسان اند ، و نمونه ها بس شبیه هم! در وضع آنان ، به گاه تشتّت و پراکندگی شان ، تأمّل کنید ؛ روزگاران سیاهی که کسراها و قیصرها ارباب آنان بودند و آنان را از سرزمین های آباد و دریای عراق (1) و مَرغزارهای عالم ، به سرزمین هایی که رویشگاه دِرَمْنه (2) بود و بادهای تند می وزید و زندگی در آنها سخت بود ، (3) بیرون راندند ، و به صورت مشتی تهی دست شترچران رهایشان کردند . در محقّرترین سراها و بی آب و علف ترینِ سرزمین ها به سر می بردند ؛ نه بالِ دعوتی بود که زیر آن بیارمند و نه سایه الفتی که با تکیه به آن عزّت یابند . اوضاع ، پریشان بود و دست ها ناهمیار و جماعات ، پراکنده . در رنجی سخت ، و نادانی های متراکم همچون : زنده به گور کردن دختران و پرستیدن بُت ها و قطع پیوندهای خویشاوندی و جنگ ها و غارتگری ها به سر می بردند . و زان پس ، به نعمت هایی که خداوند ارزانی شان داشت ، بنگرید ، آن گاه که پیامبری به سوی آنان فرستاد و همگی را به پیروی از آیین او در آورد و با دعوتش ، آنان را الفت [و اتحاد] بخشید . [بنگرید که] چگونه این نعمت ، بال کرامت خویش را بر سر آنان گسترد و جویبارهای نعمتش را برایشان جاری ساخت و به لطف این آیین (اسلام) ، وفور نعمت هایش ، آنان را از هر سو در میان گرفت و غرق در نعمت هایش شدند و زندگی ای خوش و شادان یافتند . کارهایشان در سایه یک قدرت قاهر ، سامان یافت و قدرتی شکست ناپذیر گرفتند و امور آنان ، تحت حکومتی پایدار در آمد . پس زمامداران جهان و پادشاهان روی زمین شدند . زمامدار امور کسانی گشتند که پیش تر ، زمام امورشان در دست آنان بود ، و بر کسانی حکمران شدند که پیش تر بر آنها حکم می راندند . دیگر نه نیزه ای برایشان فشرده می شود و نه سنگی سویشان پرتاب می گردد . (4) امّا اینک ، شما از ریسمان طاعت [حق] ، دست کشیده اید و با [زنده کردن ]احکام جاهلیت ، در دژی که خداوند بر گرد شما زده است ، رخنه ایجاد کرده اید ، در حالی که خداوند سبحان بر جماعتِ این امّت ، منّت نهاد و این رشته الفت ( / همبستگی) را که در سایه آن زندگی می کنند و در پناه آن می آرمند ، میانشان ایجاد کرد و این ، نعمتی است که هیچ یک از آفریدگان نمی تواند برایش قیمتی تعیین کند ؛ چرا که از هر بهایی ، فزون تر و از هر مهمّی ، مهم تر است .
.
1- .دریای عراق : دجله و فرات .
2- .علف جارو ، علف دَرمان .
3- .منظور ، جزیره العرب است .
4- .یعنی از چنان اقتداری برخوردار گشتند که هیچ کس را یارای مقابله با آنان نیست (شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید : ج 13 ص 179) .
ص: 82
. .
ص: 83
. .
ص: 84
. .
ص: 85
. .
ص: 86
1 / 3مَسؤُولِیَّهُ الوالی فی تَألیفِ النّاسِالإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابِهِ لِلأَشتَرِ لَمّا وَلّاهُ عَلی مِصرَ :ولا تَنقُض سُنَّهً صالِحَهً عَمِلَ بِها صُدورُ هذِهِ الاُمَّهِ ، وَاجتَمَعَت بِهَا الاُلفَهُ ، وصَلَحَت عَلَیهَا الرَّعِیَّهُ. (1)
عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی أبی موسَی الأَشعَرِیِّ :ولَیسَ رَجُلٌ فَاعلَم أحرَصَ عَلی جَماعَهِ اُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله واُلفَتِها مِنّی ، أبتَغی بِذلِکَ حُسنَ الثَّوابِ وکَرَمَ المَآبِ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :ثَلاثَهٌ تَجِبُ عَلَی السُّلطانِ لِلخاصَّهِ وَالعامَّهِ : مُکافَأَهُ المُحسِنِ بِالإِحسانِ؛ لِیَزدادوا رَغبَهً فیهِ ، وتَغَمُّدُ (3) ذُنوبِ المُسیءِ؛ لِیَتوبَ ویَرجِعَ عَن غَیِّهِ ، وتَأَلُّفُهُم جَمیعا بِالإِحسانِ وَالإِنصافِ. (4)
.
1- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 130 ، غرر الحکم : ج 6 ص 320 ح 10377 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 245 ح 1 .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 78 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 203 ح 8 .
3- .تَغَمّدتُ فلانا : سترتُ ما کان منه وغطّیته (الصحاح : ج 2 ص 517 «غمد») .
4- .تحف العقول : ص 319 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 233 ح 40 .
ص: 87
1 / 3 مسئولیت حکمران در ایجاد الفت و همبستگی میان مردم
1 / 3مسئولیت حکمران در ایجاد الفت و همبستگی میان مردمامام علی علیه السلام در نامه خویش به مالک اشتر ، آن گاه که او را بر مصر گماشت :راه و رسم نیکی را که بزرگان این امّت بدان عمل کرده اند و مایه الفت و همبستگی آنان گشته و رعیت بر آن هم داستان شده است ، نقض مکن .
امام علی علیه السلام در نامه خویش به ابو موسی اشعری :... بدان که هیچ کس به اندازه من به یکپارچگی و همبستگی امّت محمّد ، آزمند نیست و من با این کار ، پاداش نیکو [ی الهی] و سربلندی در آخرت را می جویم [ ، نه منافع شخصی و دنیوی خویش را] .
امام صادق علیه السلام :حکمران ، نسبت به همه مردم ، از خاص و عام ، سه وظیفه دارد : نیکوکار را پاداش نیک دهد تا رغبتشان به آن بیشتر شود ، گناهان بدکار را بپوشاند تا توبه کند و از گم راهی اش برگردد ، و با احسان و عدالت ، همگان را به الفت (همدلی) کشاند .
.
ص: 88
عنه علیه السلام لِخَیثَمَهَ :أبلِغ مَوالِیَنَا السَّلامَ ، وأوصِهِم بِتَقوَی اللّهِ وَالعَمَلِ الصّالِحِ ، وأن یَعودَ صَحیحُهُم مَریضَهُم ، وَلیَعُد غَنِیُّهُم عَلی فَقیرِهِم ، وَلیَحضُر حَیُّهُم جَنازَهَ مَیِّتِهِم ، وأن یَتَأَلَّفوا فی البُیوتِ ، ویَتَذاکَروا عِلمَ الدّینِ ، فَفی ذلِکَ حَیاهُ أمرِنا ، رَحِمَ اللّهُ مَن أحیا أمرَنا. (1)
راجع : ص 76 (الاُلفه / الفصل الاوّل / الاُلفه من أهداف النبوّه) .
.
1- .أعلام الدین : ص 83 ، بحار الأنوار : ج 81 ص 219 ح 16 .
ص: 89
امام صادق علیه السلام به خَیثمه :به دوستانمان سلام برسان و آنان را به پرهیز از خداوند و کار نیک ، سفارش کن و [نیز ]این که ، تن درستشان از بیمارشان عیادت کند ، و توانگرشان به تهی دستشان رسیدگی کند ، و زنده شان در تشییع جنازه مرده شان حاضر شود ، و در خانه ها گرد هم آیند ، و برای شناخت دین ، مذاکره کنند ؛ چرا که این کارها امر (امامت) ما را زنده می دارد . رحمت خدا بر آن کس که امر ما را زنده بگرداند!
ر . ک : ص 77 (همدلی / فصل یکم / الفت ، یکی از اهداف نبوّت) .
.
ص: 90
الفصل الثانی : الحثّ علی الائتلافرسول اللّه صلی الله علیه و آله :خِیارُکُم أحاسِنُکُم أخلاقا ، الَّذینَ یَألَفونَ ویُؤلَفونَ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أحَبَّکُم إلَیَّ أحسَنُکُم أخلاقا، المُوَطَّؤونَ أکنافا (2) ، الَّذینَ یَألَفونَ ویُؤلَفون. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :أفاضِلُکُم أحسَنُکُم أخلاقا ، المُوَطَّؤونَ أکنافا ، الَّذینَ یَألَفونَ ویُؤلَفونَ وتوطَأُ رِحالُهُم. (4)
.
1- .تحف العقول : ص 45 ، مشکاه الأنوار : ص 316 ح 997 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 149 ح 73 .
2- .المُوطَّؤون أکنافا ... : هذا مَثَل ، وحقیقته من التوطئه ؛ وهی التمهید والتذلیل . وفراش وطیء : لا یؤذی جنب النائم . والأکناف : الجوانب . أراد : الذین جوانبهم وطیئه یتمکّن فیها من یُصاحبهم ولا یتأذّی (النهایه : ج 5 ص 201 «وطأ») .
3- .المعجم الأوسط : ج 7 ص 350 ح 7697 عن أبی هریره ، تاریخ بغداد : ج 1 ص 382 الرقم 350 عن أنس وفیه «إلی اللّه » بدل «إلیَّ» ، الکامل للمبرّد : ج 1 ص 5 نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 15 ح 5215 ؛ مجمع البیان : ج 10 ص 500 عن أبی هریره وفیه «إلی اللّه » بدل «إلیَّ» ، نثر الدرّ : ج 1 ص 157 نحوه ، بحار الأنوار : ج 71 ص 383 ح 17 .
4- .الکافی : ج 2 ص 102 ح 16 ، الزهد للحسین بن سعید : ص 94 ح 77 نحوه وکلاهما عن حبیب الخثعمی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 380 ح 14 .
ص: 91
فصل دوم: تشویق به الفت
فصل دوم: تشویق به الفتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین های شما ، خوش اخلاق ترین های شما هستند ؛ آنان که با دیگران ، و دیگران با آنان ، الفت می گیرند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محبوب ترین های شما در نزد من ، کسانی هستند که خوش اخلاق ترند ، نرم خو و بی آزارند ، با مردم الفت می گیرند و مردم با آنها الفت می پذیرند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین های شما ، کسانی هستند که خوش اخلاق ترند ، نرم خو و بی آزارند ، با مردم الفت می گیرند و مردم با آنها الفت می پذیرند ، و خانه هایشان [ برای دیدار یا میهمانی و یا رفع مشکلات و حوائج] پر رفت و آمد است .
.
ص: 92
عنه صلی الله علیه و آله :أقرَبُکُم مِنّی فی المَوقِفِ غَدا ... أحسَنُکُم خُلُقا وأقرَبُکُم إلَی النّاسِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مِن فِقهِ الرَّجُلِ : مَدخَلَهُ ، ومَخرَجَهُ ، ومَمشاهُ ، وإلفَهُ ، ومَجلِسَهُ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :اِقرَؤُوا القُرآنَ مَا ائتَلَفَت قُلوبُکُم ، فَإِذَا اختَلَفتُم فَقوموا عَنهُ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله فیآدابِ السَّفَرِ :إذا کانوا ثَلاثَهً فَأَمِّروا أحَدَهُم وتَوَکَّلوا عَلَی اللّهِ وتَأَلَّفوا. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ عَبدا أعانَ وَلَدَهُ عَلی بِرِّهِ بِالإِحسانِ إلَیهِ ، وَالتَّآلُفِ لَهُ ، وتَعلیمِهِ وتَأدیبِهِ. (5)
الإمام علیّ علیه السلام :طوبی لِمَن یَألَفُ النّاسَ ویَألَفونَهُ عَلی طاعَهِ اللّهِ. (6)
عنه علیه السلام :بَعضُ الإِمساکِ عَن أخیکَ مَعَ الإلفِ ، خَیرٌ مِنَ البَذلِ مَعَ الجَنَفِ (7) . (8)
عنه علیه السلام :ما أقبَحَ القَطیعَهَ بَعدَ الصِّلَهِ ، وَالجَفاءَ بَعدَ الإِخاءِ ، وَالعَداوَهَ بَعدَ الصَّفاءِ ، وزَوالَ الاُلفَهِ بَعدَ استِحکامِها. (9)
.
1- .الأمالی للمفید : ص 67 ح 13 عن عبد المؤمن عن الإمام الباقر علیه السلام عن جابر بن عبد اللّه الأنصاری ، الأمالی للطوسی : ص 229 ح 403 عن الحسن بن زید عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 46 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 375 ح 22 .
2- .الفردوس : ج 1 ص 213 ح 814 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 11 ص 99 ح 30785 .
3- .صحیح البخاری : ج 4 ص 1929 ح 4773 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 2053 ح 3 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 468 ح 18838 کلّها عن جندب بن عبد اللّه ، کنز العمّال : ج 1 ص 606 ح 2778 ؛ عوالی اللآلی : ج 4 ص 115 ح 180 نحوه ، بحار الأنوار : ج 92 ص 216 ح 23 نقلاً عن الشهید الثانی فی أسرار الصلاه .
4- .کنز العمّال : ج 6 ص 717 ح 17549 نقلاً عن الخطیب البغدادی فی المتّفق والمفترق عن یزید بن عامر الثعلبی .
5- .مستدرک الوسائل : ج 15 ص 169 ح 17889 نقلاً عن أبی القاسم الکوفی فی کتاب الأخلاق .
6- .تحف العقول : ص 217 ، مشکاه الأنوار : ص 316 ح 999 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 56 ح 112 .
7- .الجَنَف : المَیل (الصحاح : ج 4 ص 1339 «جنف») .
8- .کنز العمّال : ج 16 ص 178 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
9- .غرر الحکم : ج 6 ص 115 ح 9709 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 484 ح 8930 .
ص: 93
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزدیک ترین های شما به من در فردای قیامت ، کسانی هستند که ... خوش اخلاق ترند و به مردم نزدیک ترند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از فهم (داناییِ) آدمی است [چگونگی ]ورودش و خروجش و راه رفتنش و الفتش ، و نشستنش . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قرآن را تا زمانی که دل هایتان [به آن ]الفت دارد ، قرائت کنید و چون اختلاف کردید ، برخیزید . 2
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در آداب سفر :اگر سه نفر بودید ، یک نفرتان را امیر خود قرار دهید ، به خدا توکّل کنید ، و همدل باشید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رحمت خدا بر آن بنده ای که با نیکی کردن به فرزندش و محبّت به او و الفت با او و تعلیم و تربیتش ، وی را بر نیکی به خویش یاری کند!
امام علی علیه السلام :خوشا به حال کسی که بر پایه طاعت خداوند ، با مردم الفت می گیرد و مردم با او الفت می گیرند .
امام علی علیه السلام :گاه مضایقه همراه با محبّت از برادرت ، بهتر از بخشش توأم با ترش رویی است .
امام علی علیه السلام :چه زشت است بریدن بعد از پیوند ، و دوری کردن بعد از برادری ، و دشمنی بعد از صمیمیت ، و زایل شدن الفت بعد از استوار شدن رشته آن .
.
1- .یا : «آدمی را از آمد و شدش و راه رفتنش و رفاقتش و همنشینی اش [با اشخاص] می توان شناخت» . این حدیث در التاریخ الکبیر (ج 4 ص 239) چنین آمده است : «من فقه الرجل ممشاه و مجلسه ومدخله ومخرجه مع أهل العلم ؛ از فهمیدگی آدمی است : راه رفتن و نشستن و آمد و شدش با اهل علم» .
ص: 94
الإمام زین العابدین علیه السلام :حَقُّ أهلِ مِلَّتِکَ إضمارُ السَّلامَهِ وَالرَّحمَهِ لَهُم ، وَالرِّفقُ بِمُسیئِهِم ، وتَأَلُّفُهُم ، وَاستِصلاحُهُم. (1)
.
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 625 ح 3214 ، الخصال : ص 570 ح 1 ، الأمالی للصدوق : ص 456 ح 610 کلّها عن أبی حمزه الثمالی ، تحف العقول : ص 271 ح 49 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 9 ح 1 .
ص: 95
امام زین العابدین علیه السلام :حقّ همکیشانت [بر تو] ، حُسن نیّت و مهربانی با آنان است و نرمش با بدکردارشان و الفت گرفتن با آنان و اصلاح کردن میانشان .
.
ص: 96
الفصل الثالث : صعوبه تألیف القلوب المتنافرهالکتاب«لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَْرْضِ جَمِیعًا مَّا أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ» . (1)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :إزالَهُ الرَّواسی (2) أسهَلُ مِن تَألیفِ القُلوبِ المُتَنافِرَهِ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام فی رِسالَتِهِ إلی أصحابِهِ :عَلَیکُم بِمُجامَلَهِ أهلِ الباطِلِ... ولَولا أنَّ اللّهَ تَعالی یَدفَعُهُم عَنکُم لَسَطَوا (4) بِکُم ، وما فی صُدورِهِم مِنَ العَداوَهِ وَالبَغضاءِ أکثرُ مِمّا یُبدونَ لَکُم . مَجالِسُکُم ومَجالِسُهُم واحِدَهٌ ، وأرواحُکُم وأرواحُهُم مُختَلِفَهٌ لا تَأتَلِفُ ، لا تُحِبّونَهُم أبَدا ، ولا یُحِبّونَکُم. (5)
الأمالی للطوسی عن سَدیر :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : إنّی لَأَلقَی الرَّجُلَ لَم أرَهُ ولَم یَرَنی فیما مَضی قَبلَ یَومِهِ ذلِکَ فَاُحِبُّهُ حُبّا شَدیدا ، فَإِذا کَلَّمتُهُ وَجَدتُهُ لی عَلی مِثلِ ما أنَا عَلَیهِ لَهُ ، ویُخبِرُنی أنَّهُ یَجِدُ لی مِثلَ الَّذی أجِدُ لَهُ! فَقالَ : صَدَقتَ یا سَدیرُ ، إنَّ ائتِلافَ (6) قُلوبِ الأَبرارِ إذَا التَقَوا وإن لَم یُظهِرُوا التَّوَدُّدَ بِأَلسِنَتِهِم ، کَسُرعَهِ اختِلاطِ قَطرِ السَّماءِ عَلی مِیاهِ الأَنهارِ ، وإنَّ بُعدَ ائتِلافِ قُلوبِ الفُجّارِ إذَا التَقَوا وإن أظهَرُوا التَّوَدُّدَ بِأَلسِنَتِهِم ، کَبُعدِ البَهائِمِ مِنَ التَّعاطُفِ وإن طالَ اعتِلافُها عَلی مِذوَدٍ (7) واحِدٍ. (8)
.
1- .الأنفال : 63 .
2- .رَسا الشیء یَرسو : ثبت . والرَّواسی من الجبال : الثوابت الرواسخ (الصحاح : ج 6 ص 2356 «رسا») .
3- .مطالب السؤول : ص 234 ؛ نثر الدرّ : ج 1 ص 322 ولیس فیه «المتنافره» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 11 ح 70 .
4- .السَّطْوَه : القَهر بالبَطش ، یقال : سَطا بِهِ (الصحاح : ج 6 ص 2376 «سطا») .
5- .الکافی : ج 8 ص 2 ح 1 عن إسماعیل بن مخلّد السرّاج ، بحار الأنوار : ج 78 ص 211 ح 93 .
6- .فی تحف العقول : «إن سرعه ائتلاف» وهو الأنسب .
7- .المِذوَد : مَعلَف الدابّه (لسان العرب : ج 3 ص 168 «ذود») .
8- .الأمالی للطوسی : ص 411 ح 924 ، تحف العقول : ص 373 ، مشکاه الأنوار : ص 352 ح 1139 وفیهما ذیله من «إنّ ائتلاف قلوب الأبرار ...» ، بحار الأنوار : ج 74 ص 281 ح 1 .
ص: 97
فصل سوم: دشواری الفت دادن دل های از هم رمیده
فصل سوم: دشواری الفت دادن دل های از هم رمیدهقرآن«اگر آنچه در روی زمین است ، همه را خرج می کردی ، نمی توانستی میان دل هایشان الفت افکنی» .
حدیثامام علی علیه السلام :بر کندن کوه های استوار ، آسان تر از الفت دادن دل های از هم رمیده است .
امام صادق علیه السلام در نامه خود به یارانش :با اهل باطل ، خوش معاشرت باشید ... . اگر نبود که خداوند متعال ، [شرّ ]آنان را از شما رفع می کند ، هر آینه آنان به زور بر شما چیره می شدند . دشمنی و نفرتی که در سینه های آنها [نسبت به شما ]هست ، بیشتر از آن چیزی است که وانمود می کنند . مجلس های شما و آنها یکی است ؛ امّا جان های شما و آنان مختلف است و با هم الفت نمی گیرند . نه شما هرگز آنان را دوست می دارید و نه آنان شما را .
الأمالی ، طوسی به نقل از سَدیر :به امام صادق علیه السلام گفتم : گاه مردی را ملاقات می کنم که تا آن روز ، نه من او را دیده ام و نه او مرا ؛ امّا احساس دوستیِ شدیدی نسبت به او می کنم ، و چون با او سخن می گویم ، می بینم که او برای من ، همان گونه است که من برای اویم و می گوید که او نیز همین احساس را نسبت به من دارد! فرمود : «درست است ، ای سدیر! به هم آمدنِ (1) دل های نیکان ، آن گاه که با یکدیگر ملاقات می کنند ، اگرچه به زبانْ اظهار دوستی نکنند ، به سانِ سرعتِ آمیختن آب باران با آب های جویبارهاست ؛ و دوری دل های بدکاران از الفت گرفتن با هم ، آن گاه که با یکدیگر ملاقات می کنند ، هرچند به زبانْ اظهار دوستی کنند ، به سانِ دوریِ حیوانات از همدلی با یکدیگر است ، هرچند دیرزمانی بر سر یک آخور ، علف بخورند» .
.
1- .در تحف العقول ، «سرعت به هم آمدن» به کار رفته ، که مناسب تر است .
ص: 98
. .
ص: 99
. .
ص: 100
الفصل الرابع : مبادئ الاُلفه4 / 1رحمه اللّه عز و جلالکتاب«هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ * وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَْرْضِ جَمِیعًا مَّا أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» . (1)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام فی دُعاءِ یَومِ الخَمیسِ :فَلَکَ رَبِّیَ الحَمدُ ... تَأَلَّفتَ بِلُطفِکَ الفِرَقَ ، وفَلَقتَ بِقُدرَتِکَ الفَلَقَ (2) . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :اِعلَم أنَّ الإِلفَ مِنَ اللّهِ ، وَالفِرکَ (4) مِنَ الشَّیطانِ. (5)
.
1- .الأنفال : 62 و63 وراجع : آل عمران : 103 .
2- .فَلَقْت الشیء فَلْقا : شَقَقْته . والفَلَق : الصُّبْح بعینِه (الصحاح : ج 4 ص 1544 «فلق») .
3- .البلد الأمین : ص 136 ، جمال الاُسبوع : ص 82 من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 90 ص 207 ح 35 .
4- .الفِرک : البُغض (الصحاح : ج 4 ص 1603 «فرک»).
5- .الکافی : ج 3 ص 481 ح 1 وج 5 ص 500 ح 1 ، تهذیب الأحکام : ج 7 ص 410 ح 1636 کلّها عن أبی بصیر